Sefardische tradities in modern Amsterdam
‘Mokum’, de geliefde bijnaam van Amsterdam, komt van het Hebreeuwse ‘makom’ (plaats). Deze naam weerspiegelt de historische band tussen de stad en haar Joodse gemeenschap. Sinds de 16e eeuw, toen Sefardische Joden hier toevlucht zochten na vervolging in Spanje en Portugal, heeft deze gemeenschap Amsterdam verrijkt. Vandaag zet Bar Vingerling (32), bestuurslid van de Esnoga (Portugees-Israëlietische Synagoge), zich in om deze erfenis door te geven aan de jongere generatie, zoals de 14-jarige Alon Ezra.
Een traditie geworteld in geschiedenis
Onder dwang van de Spaanse en Portugese koningen bekeerden veel Joden zich tot het christendom. Deze nieuwe christenen bleven ondanks hun bekering verdacht van het praktiseren van hun oude geloof. Op de vlucht voor de Spaanse Inquisitie, bood Amsterdam hen religieuze tolerantie, maar moesten ze hun Joodse tradities herontdekken.
“Onze gemeenschap heeft toen een groot project opgezet om die kennis weer op te bouwen,” vertelt Bar. “Met hulp van rabbijnen en voorzangers uit het buitenland. Die traditie houden we tot op de dag van vandaag streng in ere. We doen de dienst nog precies zoals men dat eind 16e eeuw deed: de melodieën, de uitspraak van het Hebreeuws, de structuur van de dienst.”
Bar leidt jongeren op die als voorzanger van de dienst kunnen optreden, geheel volgens de Sefardische traditie. Bar: “Toen de Spaans-Portugese joden hierheen kwamen, hebben zij hun manier van bidden meegenomen. Volgens een overleveringsverhaal zijn de voorzangers uit Fez in Marokko gehaald, destijds een belangrijk Joods centrum, eigenlijk een soort ‘New York’ van de Joodse wereld.”
De jonge Alon neemt de tradities serieus: “Ik ben begonnen met leren toen ik twaalf was. We leren oude melodieën en stukjes uit de Tora. Het is niet makkelijk, maar het heeft veel waarde. Ik zie het als een plicht om deze tradities te helpen doorgeven.”
Tussen twee werelden
Vanaf 1639 bestonden er twee joodse gemeenschappen in Amsterdam: de Sefardische en de Asjkenazische. Elk had eigen synagogen, scholen en sociale voorzieningen. “De eerste joden die hier kwamen, waren Portugees of Spaans,” legt Bar uit, “maar inmiddels maken ook mensen met roots in Marokko, Italië, Irak en andere landen deel uit van onze gemeenschap.”
De Asjkenazische joden stammen af van gemeenschappen uit Duitsland, Oost-Europa, Polen en Rusland. Hun invloed werd in Nederland dominanter. “Daardoor is de Sefardische traditie soms ondergesneeuwd geraakt. Veel Sefardische joden zijn beter bekend met de Asjkenazische gebruiken dan met hun eigen achtergrond. Daarom proberen wij onze traditie heel bewust te behouden, ook op Joodse scholen, waar we laten zien dat er óók Sefardische gebruiken zijn.”
De wereld van de Sefardische tradities, rituelen en taal kan binnen de muren van de Esnoga exclusief aanvoelen, doordat ze voornamelijk toegankelijk zijn voor de leden van de gemeenschap. “Het is een aparte wereld binnen de muren van de synagoge,” vertelt Bar. “Maar tegelijkertijd voel ik me ook onderdeel van de stad. Bijvoorbeeld wanneer Koningsdag samenvalt met sjabbat. Na de dienst loop ik dan door Amsterdam en dan merk ik dat ik ook deel ben van de bredere stad, ondanks dat het soms voelt alsof ik in een parallelle wereld leef.”
Alon beschrijft het gevoel treffend: “Wanneer je, na de dienst, de poort opent, kom je weer terug in de normale wereld. Het voelt een beetje alsof je in een eigen bubbel zit.” Die bubbel biedt hem tegelijkertijd focus en rust – een plek waar hij zich kan richten op de dienst en gebeden.
De uitdagingen van zichtbaarheid
Vandaag telt de Sefardische gemeenschap in Amsterdam slechts enkele honderden leden, een sterke afname vergeleken met de ongeveer 2.500 in de Gouden Eeuw. “Ik zou het fijn vinden als er in Nederland meer bewustzijn was van het jodendom,” verzucht Bar, “zodat ik het gevoel heb dat Joods zijn minder vreemd is.”
Het dragen van een keppel in Amsterdam roept regelmatig ongewenste reacties op. “Er zat laatst iemand tegenover ons in een café die meteen begon: ‘Jullie Joden…’, hij ging ervan uit dat alle Joden met Israël in verband staan,” vertelt Bar. Terwijl er in Nederland al honderden jaren Joden zijn die niets met de situatie in het Midden-Oosten te maken hebben. Ik voel me gewoon een Hollander, maar dat zien mensen niet, alleen door de keppel.”
Alon heeft soortgelijke ervaringen: “Wat echt vervelend is, is als je alleen omdat je Joods bent, wordt uitgescholden of er ‘Free Palestina!’ naar je wordt geroepen. Je kunt niet meer gewoon normaal over straat zonder dat mensen je meteen in verband brengen met het conflict.”
De kracht van gemeenschap
Deze uitdagingen versterken de gemeenschap paradoxaal genoeg. Alon, die sinds zijn twaalfde betrokken is bij de gemeenschap als voorbereiding op zijn bar mitswa, een volwassenwordingsceremonie voor Joodse jongens, merkt: “In het begin voelde ik me wat minder verbonden, maar hoe vaker ik kwam, hoe meer ik me deel van de gemeenschap voelde.”
Voor Bar voelt de gemeenschap als familie: “De mensen zijn enorm betrokken. Ze organiseren samen evenementen, maaltijden… Zeker in tijden waarin de Joodse gemeenschap onder druk staat, voel je hoe warm en hecht deze groep is. Je hoeft elkaar niks uit te leggen. Je deelt een levensvisie, een cultuur met specifieke feestdagen, regels rond voedsel… dat schept een band.”
350 jaar Esnoga
Dit jaar viert de Esnoga haar 350-jarige bestaan, een belangrijk moment voor de gemeenschap en voor Amsterdam. “Het zou geweldig zijn als we echt als een onlosmakelijk onderdeel van de stad worden gezien,” zegt Bar. “Dat wij Amsterdamse Joden zijn.”
De jubileumvieringen omvatten diverse evenementen: een fototentoonstelling, muzikale uitingen, en in september een bijeenkomst voor niet-Joodse gasten. “De synagoge maakt deel uit van het Joods Cultureel Kwartier, dus mensen kunnen ook het museum bezoeken. We hopen dat dit helpt om te laten zien dat we echt deel uitmaken van Amsterdam.”
Credits: fotografe Nooi van Maarssen (By Noesha Photography)
Auteur: Raksha Hoost
Dit verhaal is een onderdeel van de serie “verankerd in Amsterdam” een samenwerking tussen wijkkrant ZUID! en de Gemeente Amsterdam en onderdeel van ‘750x Amsterdam’, Voor de viering van het jubileumjaar worden er 750 Amsterdamse verhalen samengebracht onder één digitaal dak. Alle verhalen lees je hier amsterdam750.nl/verhalen