Van speeltuin via de Jodenmarkt naar monumentaal gedenkteken
Al meer dan honderd jaar klinken er vrolijke kindergeluiden op het grote speelplein aan de Gaaspstraat in de Rivierenbuurt. Een eeuw lang speelplezier, dat zo’n tachtig jaar geleden ruw werd onderbroken door de Duitse bezetter. Huppelende kinderen maakten toen plaats voor een markt alleen voor Joden en Joodse kooplieden. Elk jaar, op 3 november, wordt deze inktzwarte periode van de speeltuin herdacht.
Bij de ingang van de speeltuin staat het zogenoemde Kindermonument, dat in 1986 op initiatief van de werkgroep Gedenkteken ‘Markt voor Joden’ wordt geplaatst. Het is 45 jaar nadat de markt voor Joden er werd geopend, en drie jaar na de racistische moord op Kevin Duinmeijer. Reden voor buurtbewoners en voormalig verzetsmensen om een gedenkteken op te richten dat de jeugd moet waarschuwen voor de gevaarlijke gevolgen van racisme, rassenhaat en discriminatie. Het monument, dat werd ontworpen door Truus Menger, bestaat uit twee delen en laat een spelend kind zien en twee kinderen afgezonderd aan de zijlijn; metaforisch spreekt het monument uit: sluit niemand buiten. Het monument bevat twee teksten. 3 november 1941, ‘MARKT’ alleen toegankelijk voor Joden, en ‘samen spelen, samen leven’. “Het monument is ontworpen met als motto dat alle kinderen samen moeten kunnen spelen, ongeacht achtergrond of afkomst”, vertelt Elles Bense, bestuurslid van de stichting Kindermonument. “En dat is heden ten dage nog steeds actueel.”
Even een tijdsprong maken naar 1921 als door de woningbouwvereniging van de omliggende sociale huurwoningen de speeltuinvereniging Amsterdam Zuid wordt opgericht. Twintig jaar lang was het plein een verzamelplek voor buurtkinderen, die zich daar naar hartenlust konden uitleven. “En toen kwam de oorlog”, vertelt Paul Beving, eveneens bestuurslid van de stichting Kindermonument. “De speeltuin moest plaats maken voor een Markt voor Joden, waarvan er drie in Amsterdam zouden komen. Voor de bezetter een manier om de mensen in beeld te krijgen, en het werd natuurlijk steeds rustiger op de markt door alle razzia’s. Vanuit de Rivierenbuurt zijn er in die jaren duizenden joden gedeporteerd. ” In augustus 1943 wordt de markt gesloten. Er zijn dan geen Joden meer in de Rivierenbuurt, tenminste niet in het zicht van de bezetter.
Een van de leden van de werkgroep Gedenkteken is Dick Neijssel senior, die al zijn hele leven nauw betrokken is bij de buurt en de speeltuinvereniging. “Een man die de gave had om ongelooflijk aangrijpend verhalen uit die verschrikkelijk tijd kon vertellen”, vervolgt Paul. “En zijn zoon, inmiddels een 70-plusser, heeft die taak overgenomen. Elk jaar rond de herdenking maakte hij een wandeling door de buurt, en ging hij adressen af waarover iets te vertellen valt. Waar verzetsstrijders hebben gewoond, waar onderduikers hebben gezeten. Hij weet ontzettend veel van de tramremise hier in de Lekstraat, die een belangrijke centrale positie innam tijdens de Februaristaking. Neijssel senior werkte ook bij de tram.”
Bijna veertig jaar na de oprichting is het Kindermonument nog altijd hard nodig.
Deze wandeling met leerlingen van de Catharinaschool maakte elk jaar deel uit van de herdenkingsactiviteiten van het Kindermonument/ Markt voor Joden op 3 november. Elles: “Waar wij ons, als stichting Kindermonument, nu mee bezighouden, is het blijvend onder de aandacht brengen van discriminatie en racisme. Maar ook om de herinnering levend te houden aan wat er destijds in oorlogstijd hier is gebeurd; namelijk dat mensen zijn afgevoerd. Ook roepen wij mensen op om wat te doen en zich uit te spreken als ze iets signaleren en niet te accepteren of je hoofd om te draaien. Dat is ook het motto van de herdenking dit jaar: wees niet onverschillig.”
Voor de komende herdenking heeft de stichting contact gelegd met de Anne Frank Stichting. “Die hebben een buitententoonstelling, die ze al heel lang niet hebben gebruikt maar die voor ons weer wordt afgestoft. Dat is het verhaal van Anne Frank. De daarbij gestelde vraag is: Wat ga jij doen tegen discriminatie. Die tentoonstelling komt hier bij de speeltuinvereniging voor de deur te staan en blijft hele dag staan. Waar het om gaat, is: mensen let een beetje op elkaar. Sluit niemand buiten”, ver- telt Elles. Paul: “vanuit de speeltuinvereniging zijn mensen opgestaan die de stichting Kindermonument/ Markt voor Joden hebben vormgegeven. De speeltuin is altijd een voorbeeld geweest in deze buurt. Iedereen is hier welkom. Je ziet hier oud en jong. Het is een cultureel sociaal ontmoetingspunt.”
Zij zegt dan tot slot: “Een paar jaar geleden was er een lezing in Auschwitz van een overlevende. Die zei: ‘Er moet een elfde gebod komen, een gebod van ‘wees niet onverschillig’. Eigenlijk begon het in het begin van de jaren 30, onder meer al in het Vondelpark. Toen al stonden de mensen toe dat er bepaalde mensen niet meer naast je mochten zitten op een bankje. Dat lieten we toen gebeuren, maar dat mag nooit meer gebeuren.” En mede omdat het nog steeds gebeurt, blijft een herdenking als bij het Kindermonument nog altijd nodig.
Herdenking Kindermonument/Markt voor Joden, 3 november, aanvang 12:00 uur bij de speeltuinvereniging aan de Gaaspstraat 8.